Với việc bắt đầu áp dụng các điều kiện mới, Giải thưởng Tạ Quang Bửu 2024 đang được kỳ vọng sẽ tôn vinh được những gương mặt xứng đáng ở các ngành khoa học tự nhiên và khoa học xã hội. Nhưng bằng cách nào để làm được điều đó?
Quy định mới và tiêu chí mới có ảnh hưởng đến việc xét giải?
Việc mở rộng thời gian xét chọn nhà khoa học trong quãng thời gian bảy năm và qua ba công trình có thể giúp Hội đồng giải thưởng Tạ Quang Bửu chạm đến những công trình khoa học lớn và chạm đến những nhà khoa học kiên trì bám đuổi các chủ đề dài hơi hơn. Bởi việc giải quyết toàn diện hơn một vấn đề quan trọng không phải một sớm một chiều, một vài năm, bất kể lĩnh vực nào, từ khoa học tự nhiên đến xã hội. Trong một cộng đồng khoa học đang hội nhập với quốc tế như Việt Nam, không thể không vinh danh các nhà khoa học nỗ lực vượt thoát khỏi những sức ép về thành tích trước mắt và vượt qua những yêu cầu về quản lý tài chính đôi khi có phần mâu thuẫn với bản chất khoa học để có được những nghiên cứu và công bố có chất lượng, có tác động quốc tế. Mặt khác, việc so sánh các công trình với nhau ở cấp độ thời gian lớn hơn sẽ tạo điều kiện cho các hội đồng đánh giá chính xác hơn, như theo lời GS. Trần Xuân Nam (Hội đồng Khoa học máy tính), chủ tịch Hội đồng giải thưởng Tạ Quang Bửu 2024 “rõ ràng hai công trình ban đầu được đánh giá tương đương nhau nhưng việc đánh giá mức đóng góp trong vòng bảy năm thì chúng ta có thể thấy rõ ràng hơn công trình nào vượt trội hơn”.
Tuy nhiên, ở góc độ của bên góp phần tạo ra thay đổi điều kiện xét giải thưởng, NAFOSTED không khỏi băn khoăn và lo ngại về khả năng các thay đổi sẽ có thể khiến cộng đồng khoa học cân nhắc khi đề cử ứng viên cho giải thưởng. “Trong quá trình xây dựng văn bản, chúng tôi không khỏi lo lắng là số lượng hồ sơ có giảm xuống không”, TS. Phạm Đình Nguyên nói.
“Tính trung bình mọi năm, Quỹ thường nhận được khoảng 40 đến 45 hồ sơ đề cử và ứng cử. Không ngờ là năm nay, số lượng gửi đến tăng gần gấp đôi với 97 hồ sơ, trong đó 73 thuộc lĩnh vực khoa học tự nhiên, 21 thuộc lĩnh vực khoa học xã hội, trong đó có 71 đề cử giải chính và 26 giải trẻ. Điều đó cho thấy sự quan tâm của cộng đồng khoa học đối với giải thưởng Tạ Quang Bửu không ngừng tăng lên”.
Cơ hội thì đã có, vậy giải thưởng Tạ Quang Bửu có chọn mặt gửi vàng, vinh danh được người xứng đáng?
Tiêu chí nào đánh giá sự xuất sắc?
Mặc dù đã trải qua nhiều lần xét giải thưởng nhưng có lẽ, trong phiên họp hội đồng giải thưởng năm nào cũng dấy lên câu hỏi như vậy. Dẫu ai biết rằng cần phải tôn vinh nhà khoa học có kết quả nghiên cứu xuất sắc nhưng thật không dễ để lựa chọn giữa hàng loạt ứng viên của các ngành, phân định tính xuất sắc của công trình thuộc ngành khoa học này so với công trình thuộc ngành khoa học khác. Trong khoảng thời gian không dài, sự phát triển ngày một sâu ở các lĩnh vực chuyên ngành hẹp khiến cho cái nhìn nhận, sự đánh giá giữa các lĩnh vực thường có độ chênh nhất định. “Trong các cuộc họp trước, thường các nhà khoa học trao đổi với nhau rất gay gắt về tiêu chí ‘thế nào là xuất sắc?’, nên dựa vào nội dung hay ý nghĩa của công trình hay dựa vào các chỉ số trắc lượng, xếp hạng tạp chí hay những chỉ số trắc lượng khác”, TS. Phạm Đình Nguyên trao đổi và lưu ý cần đánh giá tính xuất sắc theo thông lệ quốc tế.
Ở đây, việc đánh giá sự xuất sắc giữa các công trình thuộc tám lĩnh vực khoa học tự nhiên và bảy lĩnh vực khoa học xã hội khiến người ta không khỏi bối rối. Ở lần đầu tiên gia nhập Hội đồng giải thưởng Tạ Quang Bửu, các nhà khoa học ngành khoa học xã hội đều băn khoăn về cách thức và tiêu chí lựa chọn các ứng viên xứng đáng, bởi Giải thưởng Tạ Quang Bửu không có hạng mục dành riêng cho từng ngành mà xét chung nhiều lĩnh vực khác nhau. GS. Nguyễn Thị Hiền (Hội đồng ngành Văn hóa học, Nghiên cứu nghệ thuật, Thông tin đại chúng và Truyền thông) đặt câu hỏi “Chúng tôi băn khoăn là mình chỉ thuộc một chuyên ngành nhất định thì mình làm sao có thể đánh giá được công trình của một tác giả của lĩnh vực khác là xuất sắc hay không. Quỹ có định hướng như thế nào cho việc chuyên gia của các lĩnh vực khác nhau ngồi cùng một hội đồng xét giải?”.
Việc đánh giá được tính xuất sắc của một công trình khoa học và so sánh nó với công trình khác, dù lĩnh vực tự nhiên hay xã hội, đều đầy rẫy sự phức tạp. Từng là chủ tịch Hội đồng giải thưởng Tạ Quang Bửu trước, GS. Nguyễn Hải Nam trao đổi “Trước đây, tiêu chí đánh giá một công trình vừa là ý nghĩa khoa học vừa là chất lượng tạp chí. Bây giờ thì chỉ có giá trị và ý nghĩa khoa học thôi, nghĩa là tập trung vào mức độ tác động của công trình, đặc biệt là tính mới, tính đột phá có thể dẫn đến thay đổi cả một lĩnh vực”. Đồng thời, anh lưu ý hai yếu tố khiến các hội đồng trước “rất vướng”, đó là “hay bị ám ảnh bởi tên tuổi ứng viên và bị vướng vào tạp chí, thường công trình trên tạp chí có hệ số ảnh hưởng lớn thì được mặc định là tốt hơn công trình trên tạp chí có hệ số thấp hơn nên ít xem xét kỹ hơn vào nội hàm, giá trị khoa học”. Do đó, anh cho rằng sự đánh giá đồng nhất giữa các hội đồng khoa học là tập trung vào giá trị công trình chứ không thuần túy dựa vào chỉ số trắc lượng, bởi nếu thế sẽ dễ bỏ qua những công trình thật sự xuất sắc.
Khi nhìn vào mục tiêu của giải thưởng Tạ Quang Bửu là nhằm khích lệ và tôn vinh các nhà khoa học có kết quả nghiên cứu cơ bản xuất sắc, GS. Lê Văn Hoàng (Hội đồng ngành Vật lý) góp ý “chúng ta nói về công trình khoa học, không nên đặt nặng chuyện ứng dụng bởi đây là công trình tạo giá trị mới” đồng thời chỉ ra “phân định xuất sắc như thế nào thì cần phải dựa vào chất xám của các hội đồng, nếu nhiều tiêu chí hơn thì e rằng nó lại bó hẹp chúng ta”.
Không phải tới khi Quỹ NAFOSTED chính thức ban hành quy định về liêm chính nghiên cứu đối với các đề tài khoa học do Quỹ tài trợ thì vấn đề liêm chính mới được coi trọng trong những lần xét giải thưởng Tạ Quang Bửu. Trao đổi với KH&PT từ vài năm trước, một thành viên Hội đồng ngành Vật lý cho biết là hội đồng đã phải loại đi một số đề cử, mặc dù chất lượng công trình khá xuất sắc, bởi vì “khi đưa nhà khoa học nào đó vào vị trí người đoạt giải thưởng, mang tính biểu tượng nhất định thì phải có sự xứng đáng cả về đạo đức khoa học”. Trong phiên họp trù bị giải thưởng Tạ Quang Bửu 2024, PGS. Phạm Phương Chi (Hội đồng Văn học, Ngôn ngữ) cũng nêu vấn đề “Vậy công trình được xét là xuất sắc nhưng trong vòng bảy năm đó, hoặc trước khi đăng bài, nhà khoa học có những biểu hiện có thể khiến đặt dấu hỏi về liêm chính thì Hội đồng xử lý như thế nào?”.
Sức nóng của liêm chính khoa học đã thêm phần gia nhiệt cho việc xét giải Tạ Quang Bửu, qua đó khiến cho quá trình lựa chọn các ứng viên thêm phần phức tạp hơn nhưng cũng góp phần đảm bảo cho giải thưởng giá trị hơn. Vậy các hội đồng ngành và hội đồng giải thưởng sẽ ứng xử thế nào cho hợp lý? “Tôi cho rằng với nhà khoa học, đầu tiên phải đảm bảo sự liêm chính khoa học, đạo đức khoa học và đó phải là một quá trình chứ không thể xét trong vòng bảy năm có công bố. Nếu trong khoảng thời gian trước đó, nhà khoa học vi phạm liêm chính khoa học mà vẫn đưa ra xét giải thì tôi cho là các hội đồng ngành phải xem xét, cân nhắc kỹ lưỡng. Khi xét chọn, chúng ta phải đảm bảo nhà khoa học thực sự liêm chính, có đạo đức, sau đó mới xét các tiêu chí khác để thực sự người được trao giải thưởng phải là người hoàn toàn xứng đáng, cả về đạo đức khoa học lẫn đóng góp khoa học”, GS. Trần Xuân Nam nói. “Điều này có thể khiến quá trình xét chọn vất vả hơn nhưng sau này chúng ta sẽ không gặp phải những ý kiến, thắc mắc, kiến nghị về liêm chính khoa học của người đoạt giải nữa”.
Nêu lên một loạt vấn đề có thể sẽ gặp phải trong quá trình xét duyệt hồ sơ, từ hội đồng ngành đến hội đồng giải thưởng, các nhà khoa học đều mong muốn đi đến một cái đích cuối cùng, đó là chọn được người xứng đáng. Ba câu hỏi của GS. Nguyễn Hải Nam đã tóm gọn được những yếu tố quan trọng nhất của quá trình xét giải, tuy nhiên việc trả lời chúng không dễ, đặc biệt là việc xác định đóng góp của tác giả trong công trình. Nguyên nhân là văn hóa xuất bản của mỗi ngành thường rất khác nhau. “Đây cũng là một trong những tiêu chí được quan tâm trong những lần đánh giá trước, có rất nhiều ý kiến. Nếu là tác giả đầu hay là tác giả trong công trình xuất bản trên các tạp chí mà nhà xuất bản yêu cầu phải cam kết làm rõ đóng góp của từng tác giả trong bài báo như Elservier, Springer… thì rất dễ. Không có cam kết của các tác giả và không phải tác giả đầu thì làm thế nào làm rõ tác giả nào có đóng góp nhiều nhất thật sự khó. Nếu chúng ta cam kết chỉ dựa trên xác nhận của tác giả như vậy có phù hợp không? Tôi cho là các hội đồng ngành cần trao đổi vì sau này có thể cũng phát sinh trường hợp là tác giả cuối cùng, có trường hợp là tác giả giữa, không phải là tác giả đầu”, GS. Trần Xuân Nam nói.
Mặc dù quá trình xét chọn giải thưởng Tạ Quang Bửu 2024 mới chỉ bắt đầu nhưng với những điều mà các nhà khoa học trao đổi và thảo luận, người ta có thể kỳ vọng vào một mùa giải thưởng tôn vinh và khích lệ được những người xứng đáng.
Tiêu chuẩn đối với nhà khoa học được xét tặng Giải thưởng
1. Được tổ chức, cá nhân đề cử và gửi hồ sơ đề nghị xét tặng Giải thưởng. 2. Có kết quả nghiên cứu cơ bản đáp ứng các tiêu chuẩn sau: a) Được thực hiện tại Việt Nam; b) Được công bố trên các tạp chí khoa học chuyên ngành quốc tế ít nhất một năm và không quá bảy năm tính đến thời điểm kết thúc nhận hồ sơ đề nghị xét tặng Giải thưởng. 3. Có đóng góp quan trọng nhất đối với kết quả nghiên cứu. Tiêu chí đánh giá kết quả nghiên cứu cơ bản trong hồ sơ đề nghị xét tặng Giải thưởng
1. Ý nghĩa, giá trị khoa học của kết quả nghiên cứu; 2. Vai trò, đóng góp của nhà khoa học đối với kết quả nghiên cứu cơ bản được công bố trong các bài báo khoa học quốc tế. Chất lượng, uy tín, các chỉ số tác động và xếp hạng quốc tế của tạp chí khoa học đăng tải kết quả nghiên cứu là thông tin tham khảo trong quá trình xét chọn Giải thưởng. |
Nguyên tắc làm việc của Hội đồng xét tặng Giải thưởng
1. Hội đồng xét tặng Giải thưởng làm việc trên nguyên tắc thảo luận dân chủ, khách quan, khoa học. 2. Hội đồng xét tặng Giải thưởng bỏ phiếu lựa chọn nhà khoa học trên cơ sở tham khảo kết quả đánh giá, đề xuất của các Hội đồng khoa học ngành và các tài liệu liên quan. Nhà khoa học được lựa chọn phải có tỷ lệ phiếu đề nghị tặng Giải thưởng từ 70% trở lên tính trên tổng số thành viên của Hội đồng (nếu thành viên Hội đồng vắng mặt thì lấy ý kiến bằng văn bản). Trường hợp các nhà khoa học nhận được tỷ lệ phiếu đề nghị tặng Giải thưởng ngang nhau và vượt quá cơ cấu Giải thưởng thì Chủ tịch Hội đồng xét tặng Giải thưởng sẽ lựa chọn nhà khoa học. Việc đánh giá, lựa chọn ứng viên giải thưởng được thực hiện qua hai vòng đánh giá, vòng 1 là các Hội đồng khoa học, vòng 2 là Hội đồng Giải thưởng. Cả hai vòng đánh giá đều tham khảo nhận xét của chuyên gia quốc tế độc lập. |
Nguồn tin: